W numerze 5 z 1904 r. „Strażaka”, pisma poświęconego pożarnictwu i sprawom Straży Ogniowych Ochotniczych, na stronie 8 znajdujemy informacje:

,,Płońsk 10 maja 1904 r.

W niedziele d. 8 maja r. b. Straż nasza obchodziła uroczystość poświęcenia sztandaru. Kiedy o godzinie 8 i pół rano Straż cała w komplecie zebrała się w swoim budynku, pięknie udekorowanym na ten dzień chorągiewkami, zielenią i kwiatami, rozpoczęła się ceremonia przypięcia sztandaru do drzewca, w której przyjmowali udział: prezes, członkowie Zarządu, naczelnicy i najstarsi szeregowcy. Po wprowadzeniu sztandaru do kościoła, o godz. 9-ej odbyło się poświęcenie, a następnie msza strażacka. Po skończonej mszy Straż uszykowała się na ulicy przed kościołem i tu podług z góry ułożonego ceremoniału odbyło się uroczyste wręczenie sztandaru chorążemu, a następnie spacer z muzyką po mieście. O godz. 1-ej po południu podejmowano śniadaniem wszystkich członków Straży i zaproszonych gości; biesiada, przeplatana mowami, toastami i śpiewami przeciągnęła się w serdecznym nastroju do godz. 4-tej. Po odprowadzeniu sztandaru do mieszkania Prezesa, gdzie stale przechowywanym on będzie, Straż powróciła do budynku i tu zabawiano się jeszcze do zmierzchu przy dźwiękach orkiestry. W ogóle cała uroczystość przy wzorowym porządku wypadła wspaniale, a członkowie i niektórzy z gości obdarowani zostali pamiątkowemi żetonami.

***

Nazajutrz, t. j. d. 9 Maja o godzinie 10-ej rano na placu przed gmachem Straży odbyła się próba z nowym aparatem „Błyskawica” do gaszenia ognia wobec przedstawicieli władzy, Straży ogniowej i licznych widzów. Drewniane naczynie oblano mieszaniną smoły, nafty i terpentyny i podpalono; za pomocą proszku „Błyskawica” płomienie stłumiono prawie momentalnie; trzy razy powtarzano doświadczenie, zawsze z tym samym skutkiem. Dla porównania, za czwartym razem próbowano stłumić płomienie za pomocą piasku; ten ostatni jednak, sypany w takiejże ilości, nie działał wcale tłumiąco, przeciwnie, przyczyniał się do rozpryskiwania cieczy i rozszerzania jakoby tym sposobem płomieni; dopiero użyty w znacznej ilości sprawił pożądany skutek.*) Z tego okazuje się, że „Błyskawica” odpowiada swemu przeznaczeniu i ma niezaprzeczoną wartość przy tłumieniu ognia, w zarodku naturalnie, a szczególnie w tych razach kiedy nie możemy lub nie powinniśmy działać wodą.

Dr.

*) Nie uprzedzając się co do użyteczności „Błyskawicy” zwracamy uwagę, że piasek lub ziemia w większej nawet ilości użyte zawsze taniej wypadnie niż wszelki fabrykat, za który płacić trzeba, nadto ziemię lub piasek mamy wszędzie pod ręką

Redakcya.”

W ukazującym się w Warszawie tygodniku ilustrowanym poświęconym nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu, zatytułowanym „Czytelnia dla Wszystkich”, w numerze 33 z 1904 r., na stronie 523 czytamy:

Płońsk.

„Po wielkich nadziejach jakie pokładano w niezłym wyglądzie ozimin, rolnicy nasi stopniowo doszli do zupełnego rozczarowania, niektórzy wprost twierdzą, że rok bieżący będzie gorszy niż zeszły; narzekania te jednak uważane za usprawiedliwione tylko częściowo; wskutek mrozów i suszy siano dało pokos bardzo skąpy, jarzyny przyschły, a szczególniej też owsy, które rzadko gdzie wyglądają nieźle, oziminy jednak prawie wszędzie kłos mają pełny. Kartofle trzymają się nienajgorzej a i buraki, jakkolwiek niewyrosły, ale też i nie przepadły, więc mogą się jeszcze poprawić; koniczyny pierwsze prawie wszędzie były dobre. W ogóle, o ile wnioskować można z obecnego stanu zbóż, urodzaje w tym roku będą średnie, po kilku jednak latach klęski i średni urodzaj wydaje się już klęską.

Tak się bano trzy lata trwających letnich deszczów, że kiedy nastały tegoroczne susze – spodziewano się urodzajów nadzwyczajnych, tymczasem tej suszy mieliśmy już za wiele.

Trzy ostatnie lata tak się dały we znaki naszej okolicy, że zapanowała pomiędzy ludnością wiejską zupełna bieda, trudniej teraz, jak mówią, o kopiejkę, niż dawniej o rubla; ludzie dawniej zamożni stali się niewypłacalnemi; bieda ta ma jednak i swe dobre strony, zmusza bowiem ludzi do szukania ratunku; łączy ludzi w spółki, w celu zapewnienia sobie więcej stałego dobrobytu. Każe wreszcie ludziom więcej i usilniej korzystać z przysługujących im praw. Bieda zapewne i rozbudzona przez nią myśl skierowała też usiłowania naszego ludu do wyzyskania nadanych mu przez Monarchę praw. Po kilkudziesięciu latach istnienia samorządu gminnego tylko na papierze, zaczynają wreszcie członkowie gmin z niego korzystać. Niepodoba się taki kierunek myśli ludowej – zgodny najzupełniej z wolą Monarchy, przyzwyczajonym do bierności naszych kmieci, niektórym wójtom i pisarzom, którzy gwałtem chcieliby nadal uważać się nie za urzędników wybieranych i zależnych od gminy, lecz za jej panów. W niektórych gminach jak np. w Sochocinie i Gralewie, doszło do dosyć ostrych nieporozumień, do wzajemnych jawnych i tajnych oskarżeń przed władzami, a nawet do procesów; w innych znów, gdzie wójci i pisarze rozumniejsi, i jako tacy uznają konieczność rozwoju oddzielnych ludzi i życia całej gminy, – zmiany na lepsze odbywają się cicho i spokojnie ku obopólnemu zadowoleniu gminy i jej urzędników.

Najczęstszym powodem nieporozumień bywa, jak zwykle, chęć korzystania z gminy lub też chęć zasłużenia sobie dobrej marki, kosztem kieszeni uczestników gminnych zebrań. Pisaliśmy już kiedyś, że wskutek biedy ogólnej zaczęto z miejscowych towarzystw kredytowych wycofywać wkłady, co w zestawieniu z niewypłacalnością podupadłych rolników i rzemieślników zmusiło towarzystwa do ograniczenia wysokości wydawanych pożyczek. Obecnie przesilenie mija, wkłady do towarzystw zaczynają napływać, wszystko powoli wraca do zwykłego stanu.    

Wskutek niezgadzania się zapatrywań ławników miejskich, pp. Ż., C. i K. ze zdaniem p. burmistrza, przedstawicieli miasta, rozporządzeniem gubernatorskim uwolniono, a na ich miejsce kazano wybrać nowych. Według obowiązującego prawa wyboru ławników dokonywa dziesięciu delegatów, z pośród zamożniejszych i zacniejszych mieszczan, powołanych do tego przez magistrat. Otóż w tegorocznych wyborach nowych ławników, niektórzy mieszczanie dopatrzyli się niezgodności z wymaganiami prawa, i podali wskutek tego na owe wybory skargę do gubernatora. Zarzucają mieszczanie podobno burmistrzowi, że samowolnie, a nie wspólnie z innemi członkami magistratu, wyznaczył wyborców, że pomiędzy niemi zbyt wielu było takich, którzy stale wykonywają roboty magistrackie, że wreszcie rezultat wyborów wskutek nieodpowiedniego a zbyt dowolnego i jednostronnego składu wyborców wypadł też zbyt jednostronnie i dowolnie. Na ławników wybrano p. Adamskiego i starozakonnego kupca Arendta. Co do osoby tego ostatniego było bodaj że najwięcej opozycji.

Ze spraw miejskich nadmienić wypada, że uznano za niewłaściwy projekt wybudowania dla najbiedniejszych, mieszczących się obecnie po wilgotnych i ciemnych lochach mieszkańców, domu z sum miejskich; nie zrobiono nic dla racjonalnego oczyszczenia, opasującego miasto rowu, odmówiono przyjęcia ofiarowanego przez p. M. na cmentarz parafjalny gruntu, usiłuje się wreszcie wbrew woli ogółu, a na życzenie jednostek przenieść świński i bydlęcy targ gdzieś daleko za miasto, jakkolwiek w tym celu proponują mieszczanie poprawienie tylko i nawiezienie ziemią placu miejskiego. Marny też mamy dozór nad bitym na mięso inwentarzem, który wskutek braku dozoru, bywa szlachtowany nie tylko w rzeźni, lecz i po wszystkich kątach i zaułkach; brak nam też dostatecznego oświetlenia, gdyż nieraz się zdarza, że połowa latarni nie bywa zapalana, widocznie przez oszczędność. Najbardziej jednak nam dokuczają złodzieje, których zna dokładnie cała policja, nigdy ich jednak na gorącym uczynku przyłapać nie jest w stanie, jakkolwiek poszkodowani nieraz wyraźnie wskazują tych, co ich okradli. W ostatnich czasach oprócz kradzieży w Płońsku, zrabowano p. G. z Trosk, p. Ż. z Galomina i p. Wodz. z Jarocina.

Płońszczanin.”

W ukazującym się w Warszawie tygodniku ilustrowanym poświęconym nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu, zatytułowanym „Czytelnia dla Wszystkich”, w numerze 44 z 1904 r., na stronie 704 czytamy:

,, Z wyborów. Z Płońska piszą do Ech Płockich: Przed kilku dniami zatwierdzono u nas nowych ławników, niejakiego p. Adamskiego i kupca starozakonnego, Arendta. Co do wyborów tych, dokonanych przed czasem upłynięcia kadencji dawnych przedstawicieli miasta pp. Żółtowskiego, Cichockiego i Kowalskiego, miasto podawało skargę, która pozostała bez skutku. – Z racji spodziewanego mianowania nowych ławników powstrzymano się u nas z zamierzoną reparacją i oczyszczeniem studni miejskiej, władze bowiem chciały, ażeby w tej kwestji postanawiali nowi ławnicy, ponieważ kandydatem do objęcia tych robót był jeden z usuwanych ławników pan Z., który przedstawił miastu ofertę najkorzystniejszą.”

W ukazującym się w Warszawie tygodniku ilustrowanym poświęconym nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu, zatytułowanym „Czytelnia dla Wszystkich”, w numerze 5 z 1904 r., na stronach 75-76 czytamy:

Płońsk.

„W liście poprzednim wspomniałem, że jest wśród mieszkańców naszego miasteczka coraz więcej takich, co dbają o interesy miasta i biorą się do pracy dla ogólnego dobra. 

Ostatniemi czasy naprzykład starają się obywatele miasta dopomagać magistratowi, a szczególniej ławnikom w dobrym, a zgodnym z interesem ogółu rozwiązywaniu rozmaitych spraw i kłopotów miejskich. Przyznać bowiem należy, że porządku u nas brak ogromny. Całe miasto otoczone jest rowem, który pierwotnie był przeznaczony do odprowadzania wody z otaczających miasto łąk i torfowisk, z czasem jednak zalazł błotem, stał się nierównym, cuchnącym zbiorowiskiem miejskich nieczystości doprowadzonych do niego rynsztokami. Zatruwa też ten rów swemi wyziewami całe prawie miasto a szczególniej okolicę ulicy żydowskiej.

Grasują po mieście rozmaite osobniki z pod ciemnej gwiazdy – ptaki niebieskie, co żyć chcą pracą cudzą, napadają na spokojnych mieszkańców miasta lub okolicznych wiosek, żądają od nich poczęstunku i okupu, grożąc w razie odmowy pobiciem. Ci, co nie chcą lub nie mogą im się okupywać, narażeni są na pobicie, a nawet poranienie w biały dzień, w środku miasta. Ludność spokojna, zniecierpliwiona zaczepkami pobytowych złodziei i znanych awanturników, kilka razy próbowała sama sobie zrobić zadosyćuczynienie, ale to wszystko nie skutkuje i złodzieje grasują w dalszym ciągu.

Nie więcej bezpieczeństwa ma mienie obywateli płońskich, złodziejstwa odbywają się ciągle, i to na najruchliwszych ulicach, nawet naprzeciw urzędu powiatowego. Jest to prawdopodobnie skutkiem braku stróży nocnych.

Najbardziej może potrzebującym natychmiastowej naprawy jest stan dróg wiejskich dojazdowych. Trudno sobie przedstawić coś bardziej przykrego nad jazdę po nich w czasie wiosny lub jesieni: błota na łokieć, doły to na jednej, to na drugiej stronie kolei, czasami leżący w błocie zamordowany koń włościański; to wóz lub bryczka, która ulgnęła w grzązkim a głębokim chrapie, szczątki potłuczonych misek, szkła, worki mąki, drzewo, wreszcie ludzie, brodzący po tym błocie do kolan. Ile tam ludzie natracą swego dobra, żywego inwentarza i własnego zdrowia trudno obliczyć. Dorywcze reperacje nic tu nie pomogą, zamiast drogi zwyczajnej należy zrobić szosę i to szosę z podstawą z wielkich kamieni.

Dobrej też woli trzeba i do rozwinięcia życia w naszych bractwach kościelnych, przeznaczonych do praktykowania prawdziwego miłosierdzia chrześcijańskiego, a zaślepiających się teraz w sprawach często obrzędowych. A ileżby te bractwa mogły robić dobrego. Choruje gdzieś naprzykład wdowa licznych drobnych jeszcze dzieci: czyż nie powinno bractwo przez swych członków rozpostrzeć nad taką chorą swej opieki, czy nie powinno zająć się dziećmi, pomyśleć o kawałku chleba dla nich, o lekarstwie i posiłku dla chorej, o pielęgnowaniu jej?  Zostają sieroty lub niedołężni starcy, lub kobiety – czyż nie należałoby pomyśleć dla nich o przytułku, o wychowaniu sierot? Gdyby się tem zajęły nasze bractwa, wtenczas dopiero spełniłyby prawdziwie swoje zadanie, wtenczas dopiero byłyby bractwami prawdziwie Bożemi, prawdziwie katolickiemi. Jest nawet miejsce na przytułek, bo dawny domek, noszący nazwę szpitala parafjalnego stoi pustkami.

Wyliczyłem tyle braków, tyle stron ciemnych naszego życia miejskiego, ale wyliczyłem nie dla tego, żeby zniechęcać, nie, wskazuję braki, do których przywykliśmy i przez to ich już prawie nie widzimy dla tego tylko, że widzę dużo dobrej woli, że widzę siły i chęci wśród naszych mieszczan do zaradzenia złemu. Nie są to moje złudzenia, bo te siły i dobre chęci naszych współbraci już dały o sobie świadectwo przeprowadzeniem naprawy wielu rzeczy i zapobieganiem temu, co mogłoby się stać niedobrego.

Jedną z jaśniejszych stron naszego życia jest rozwój towarzystw kredytowych, bibljoteki i czytelni oraz ochronki. Ta ostatnia, założona przez osobę prywatną przy pomocy doktora K., p. M., p. Z. i wielu innych, znalazła wśród mieszczan znaczne uznanie, dobijali się o to jak o wielką łaskę, ażeby mogli w niej umieścić swoje dzieci; bibljoteka, założona przez p. M., jakkolwiek jej wróżono upadek, rozwija się coraz bardziej, kupuje rocznie prawie za 100 rubli książek, zyskuje coraz więcej czytelników, a właścicielowi kłopotów pieniężnych wcale nie przysparza; towarzystw kredytowych mamy dwa: Wzajemny Kredyt, dający nawet 15.000 rublowe pożyczki (na weksle za dwoma podpisami) swym członkom, obowiązanym wnieść jako udział dziewiątą część tej summy, jaką chcą wypożyczyć – i Towarzystwo Drobnego Kredytu, przeznaczone dla niezamożnych, a dające jako najwyższą pożyczkę tylko 300 rubli. Aby zostać członkiem Towarzystwa Drobnego Kredytu, trzeba się tylko o to podać do Rady Towarzystwa, żadnych zaś pieniędzy składać nie potrzeba.

Dotychczas do Towarzystwa Drobnego Kredytu należą tylko sami chrześcijanie. W przeciągu czterech lat Towarzystwo Drobnego Kredytu rozwinęło się o tyle, że obecnie ma 30 razy więcej członków, niż przy założeniu (1.500), a w obrocie ma kapitału przeszło 100.000 rubli, jakkolwiek pierwotnie miało do wypożyczenia tylko 6.250 rubli. O zyski Towarzystwu nie idzie, takowych też zbyt wiele niema, jakkolwiek pobiera 8 procent a daje 5 i pół do 6 procent od pieniędzy złożonych na procent; Towarzystwo za swe zadanie uważa zmniejszenie wysokości procentu w okolicy, oduczenie naszej wiejskiej i miejskiej ludności od trzymania pieniędzy bezużytecznie po garnkach lub pod strzechami, i nauczenie stowarzyszonych, że przy kupnie i sprzedaży można, przynajmniej częściowo, obyć się bez ciągnących wielkie zyski pośredników – handlarzy. W tym właśnie celu Towarzystwo zajmuje się zakupem zboża, które oddaje do młyna, sprzedażą mąki, otrąb, kaszy jaglanej, herbaty, skór, płótna, narzędzi rolniczych itp. Na większą skalę takie pośrednictwo w kupnie i sprzedaży zaczęto od 2-ch miesięcy, a już do tej pory sprzedano około 850 pudów kaszy jaglanej, za 1000 rubli mąki, bardzo wiele otrąb, za 200 rubli herbaty, kupiono za jakieś 3.500 rubli zboża itp. Dla ułatwienia sobie pracy Towarzystwo sprzedaje mąkę i kaszę tylko w większych ilościach. Członkowie zaś, a szczególnie mieszczanie, zmawiają się po kilku i kupują do spółki kilkopudowe worki. W ten sposób właśnie wyrabia się wśród naszych współbraci umiejętność stowarzyszania się i chodzenia we wszystkich sprawach ręka w rękę, całą kupą.”

Leon Rutkowski.

W ukazującym się w Warszawie tygodniku ilustrowanym, poświęconym nauce, literaturze, polityce i życiu bieżącemu, zatytułowanym „Czytelnia dla Wszystkich”, w numerze 44 z 1904 r., na stronach 697-698 czytamy: 

Płońsk

Niewiele u nas w tym roku słychać dobrego. Wszyscy narzekają na biedę; miejscami udała się ozimina, ale przepadła jarzyna, brak wszędzie pasz, ogromny nieurodzaj okopowizny, kartofli w niektórych miejscach zebrano po 10 korcy z morga, a buraków cukrowych zamiast spodziewanych 120, zaledwie 50 do 80 korcy, a w niektórych miejscach nawet i mniej. Wobec powszechnego braku paszy – inwentarz ogromnie staniał; konie sprzedają za bezcen, krowy mleczne, które dawniej warte były po 50 rb., obecnie sprzedają po 25.

Na domiar nieszczęścia pożary wskutek długotrwałej suszy naniszczyły w tym roku ludzkiej pracy więcej niż kiedykolwiek. Nie było wprost nocy, podczas której nie widać by było chociaż dwóch łun na widnokręgu. Jednym z największych był pożar Nowego-Miasta, nędznej obecnie osady, kiedyś jednak stolicy oddzielnego powiatu. Dziwne to było miasteczko, pomimo nazwy Nowego – nosiło wszystkie cechy miasta starego. Chociaż drewniane domki nowomiejskie zachowały wiele cech średniowiecznych, ustawione do rynku wąskimi, o dwóch, najwyżej trzech oknach szczytami, zaopatrzone były w daszki znacznie wystające nad oknami i drzwiami parteru; dachy właściwie kryte przeważnie gontem ubarwione były odwiecznemi mchami; gdzieniegdzie można było jeszcze i nad bramą spotkać szeroki daszek; przy rynku też stał starożytny kościół, który jednak oprócz starych murów nie zachował żadnych wyraźnych cech dawnego swego pochodzenia. Dziwnym trafem ocalała kościelna dzwonnica, ciekawy dosyć okaz dawnego naszego drewnianego budownictwa. Nowomiejscy mieszczanie zachowali dotąd tradycję lepszej kiedyś swego miasta przeszłości, jego starożytności; z dumą opowiadali mi niejacy Kraszewscy, że rodzina ich mieszka już w Nowym-Mieście od 800 lat, co naturalnie jest więcej, niż podejrzane.

Z dodatnich stron życia ludu naszej okolicy warto zanotować zamknięcie paru sklepów monopolowych po wsiach. Co do dwóch z tych zamkniętych sklepów musimy zauważyć, że o skasowanie ich już przed kilku laty odpowiednie gromady wiejskie podawały do właściwej władzy prośby, które jednak chwilowo nie były uwzględnione; dalszy jednak brak popytu na wódkę i słaby obrót pieniężny w owych miejscowościach (Grodziec, Naruszewo, Mystkowo) dowiodły, że istnienie tych sklepów rzeczywiście nie miało żadnej racji. Zauważyć też muszę, że bardzo często ludzie, którzy dawniej nie gardzili kieliszkiem lub kuflem, pod wpływem rozmysłu, a także rodzącej się potrzeby pracy dla swych współbraci – picia wódki zaprzestają.

Wbrew temu, co poruszał jeden z feljetonistów Gazety Polskiej, lud nasz małomiasteczkowy widocznie potrzeby miejsc publicznych dla zgromadzeń i zabaw nie odczuwa; dowodem tego upadek herbaciarni kuratorjum trzeźwości w Płońsku i w Sochocinie. Upadły one i inwentarz ruchomy ich został już sprzedany, a dodać należy, że inicjatorowie i kierownicy włożyli w prowadzenie i popieranie ich nie mało energii. W danym wypadku dobra wola nie została uznana prze ogół tych, dla których herbaciarnie były przeznaczone. Inaczej się zachowała nasza ludność wiejska względem ludzkiej biedy. Na pierwszą wiadomość o pożarze w Nowym-Mieście zaprzątnięto się zaraz w Płońsku około doraźnej pomocy, a między krzątającemi się byli i tacy, których o tak ludzkie uczucia trudno by było posądzić. Obecnie znów dla przyjścia pogorzelcom z pomocą postanowiono dać amatorskie przedstawienie, na które chętnie zgodziły się i władze powiatowe.

Były tu wahania w rozstrzygnięciu pytania, czy miejscowa ludność ma prawo chodzenia kompanjami do miejsc uznanych przez tradycję za cudowne. Wahania te jednak usunęła telegraficzna odpowiedź gubernatora, uznająca kompanje za niezagrażające publicznemu porządkowi.

Tymczasem zabierają ofiary choroby zaraźliwe, ospa, szkarlatyna, odra i błonica. Dawniej choroby te dotykały przeważnie dzieci, obecnie chociaż w mniejszym stopniu ulegają im i starsi; na dobitkę zaczyna się powoli szerzyć i tyfusik.

Wieśniak.